واژهها و ترکیبات و عبارات مأخوذ از عربی
«ه» در واژهها و ترکیبات و عبارات مأخوذ از عربی به صورتهای زیر نوشته میشود:
1. اگر در آخرِ کلمه تلفّظ شود، بهصورت «ت» نوشته میشود:
رحمت، جهت، قضات، نظارت، مراقبت، برائت
استثنا: صلوه، مشکوه، زکوه، رحمهاللهعلیه (در جایی که مراعات رسمالخطّ قرآنی این کلمات در نظر باشد).
2. اگر در آخرِ کلمه تلفّظ نشود، بهصورت «ـه/ ه» (های غیرملفوظ) نوشته میشود:
علاقه، معاینه، نظاره، مراقبه، آتیه
و در این حالت از قواعد مربوط به «های غیرملفوظ» تبعیت میکند:
علاقهمند، نظارگان، معاینهٔ بیمار، مراقبهای
3. در ترکیبات عربی رایج در فارسی، مانند کاملهالوداد، لیلهالقدر، ثقهالاسلام، خاتمهالامر، دایرهالمعارف، معمولاً بهصورت «ـه/ ه» نوشته میشود، اما گاهی در بعضی از ترکیبات، مانند حجّتالاسلام و آیتالله، بهصورت «ت» میآید که آن هم درست است.
«و» که در برخی از کلمههای عربی، مانند زکوه، حیوه، مشکوه، صلوه بهصورت «آ» تلفّظ میشود، در فارسی (جز در مواردی که رعایت رسمالخطّ قرآنی اینگونه کلمات مورد نظر باشد) بهصورت «الف» نوشته میشود.1
زکات، حیات، مشکات، صلات
تبصره: کلمههایی مانند زکوه، مشکوه، صلوه (اگر به این صورت نوشته شده باشد)، در اضافه به «ی» نسبت یا وحدت، با «ا» و «ت» نوشته میشود:
زکاتی، مشکاتی، صلاتی، حیاتی
«الف کوتاه» همیشه بهصورت «الف» نوشته میشود، مگر در موارد زیر:
1. الی، علی، حتّی، اولی، اوُلی؛
2. اسمهای خاص:
عیسی، یحیی، مرتضی، مصطفی، موسی، مجتبی
تبصره: واژههایی مانند اسمعیل، هرون، رحمن که در رسمالخطّ قرآنی به این صورت نوشته میشود در فارسی با «الف» نوشته میشود: اسماعیل، هارون، رحمان. بعضی کلمات از قاعدهٔ فوق مستثناست: الهی، اعلیحضرت... .
3. ترکیباتی که عیناً از عربی گرفته شده است:
اعلامالهدی، بدرالدُّجی، طوبیلک، لاتُعَدُّولاتُحْصی، سِدرَهُالمُنتَهی، لاتُحصی (صیغههای فعلی)
ــ اسامی سورههای قرآن (مانند یس، طه، و...) به شکل مضبوط در قرآن نوشته میشود، اما در کلماتی مانند یاسین، آل طاها و... قاعدهٔ تطابق مکتوب و ملفوظ رعایت میشود.
تنوین، تشدید، حرکتگذاری
هجای میانی «ـ وو ـ»
آوردن تنوین (درصورتیکه تلفّظ شود) در نوشتههای رسمی و نیز در متون آموزشی الزامی است. تنوین به صورتهای زیر نوشته میشود:
1. تنوین نصب: در همهجا بهصورت «اً/ ـاً» نوشته میشود:
واقعاً، جزئاً، موقتاً، عجالتاً، نتیجتاً، مقدمتاً، طبیعتاً، عمداً، ابداً2
تبصرهٔ 1: کلمههای مختوم به همزه، مانند جزء، استثناء، ابتداء، هرگاه با تنوین نصب همراه باشد، همزهٔ آنها روی کرسی «ی» میآید و تنوین روی «الف» بعداز آن قرار میگیرد: جزئاً، استثنائاً، ابتدائاً.
تبصرهٔ 2: تاء عربی «ه/ ـه»،
اعم از آنکه در فارسی بهصورت «ت» یا «ه/ ـه» (های غیرملفوظ) نوشته یا
تلفّظ شود، در تنوین نصب، بدل به «ت» کشیده میشود و علامت تنوین روی الفی
قرار میگیرد که پس از «ت» میآید، مانند نتیجتاً، موقتاً، نسبتاً، مقدمتاً، حقیقتاً؛
2. تنوین رفع و تنوین جرّ: در همه جا بهصورت ــٌـ و ـــٍــ نوشته میشود و فقط در ترکیبات مأخوذ از عربی که در زبان فارسی رایج است به کار میرود:
مشارٌالیه، مضافٌالیه، منقولٌعنه، مختلفٌفیه، متفقٌعلیه، بعبارهٍاُخری، اباًعنجدٍ، ایّنحوٍکان.
گذاشتن تشدید همیشه ضرورت ندارد مگر در جایی که موجب ابهام و التباس شود که یکی از مصادیق آن همنگاشتهاست:3
معین/ معین؛ علی/ عِلّی؛ دوار/دوّار؛ کره/کرّه؛ بنا/ بنّا
تبصره:
در متون آموزشی برای نوآموزان و غیرفارسیزبانان و نیز در اسناد و متون
رسمی دولتی، گذاشتنِ تشدید در همهٔ موارد ضروری است.
حرکتگذاری تنها در حدّی لازم است که احتمال بدخوانی داده شود:
عُرضه/ عَرضه؛ حَرف/حِرَف؛ بُرْد/ بُرَد؛ سرْچشمه/سرِچشمه
واژههای دارای هجای میانی «ـ وو ـ» با دو واو نوشته میشود:
طاووس، لهاوور، کیکاووس، داوود
تبصرهٔ 1: نوشتن «داود» با یک واو بهتبعیت از رسمالخطّ قرآنی بلامانع است.
تبصرهٔ 2: در مورد نام شخص، ضبط نهادیشده (مطابق شناسنامه) اختیار میشود:
کاوس، کاوسی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. اسامی
خاص در متون قدیم و نامخانوادگی اشخاص، اگر با املای عربی ثبت شدهباشد،
به همان شکل حفظ میشود: مشکوهالدّینی، حیوهالحیوان. و اگر با املای فارسی
ثبت شدهباشد بهصورت رحمتالله، حشمتالله نوشته میشود.
2. اگر بخواهیم بیتنوین خوانده شود: مطلقا، اصلا، ابدا.
3. همنگاشت: به واژههایی اطلاق میشود که املای واحد اما دو تلفّظ و دو معنی متفاوت دارد.